İrlanda'da Ruh Sağlığını Yeniden Düşünmek: Neden Trieste Tarzı Bir Yaklaşım Olmasın?

İrlanda'da Ruh Sağlığını Yeniden Düşünmek: Neden Trieste Tarzı Bir Yaklaşım Olmasın?, Mad In Ireland, Temsili görseller (MIA) 

İrlanda'daki ruh sağlığı hizmetleri, dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi, aşırı tıbbileştirilmiş, yetersiz finanse edilmiş ve hizmet etmeyi amaçladıkları topluluklardan kopuk olduğu gerekçesiyle sıklıkla eleştiriliyor. Önemli yatırımlara ve politika geliştirmelerine rağmen, ruh sağlığı sorunları yaşayan birçok kişi, bütünsel, kişi merkezli bakıma erişimde sistemsel engellerle karşılaşmaya devam ediyor. Bu arka plana karşı, Trieste modeli 'İtalya'dan kaynaklanan ruh sağlığı bakımına öncü bir yaklaşım' ikna edici bir alternatif sunuyor. Ancak şunu sormak gerekir: Trieste'de bu kadar etkili bir şekilde işe yarıyorsa, İrlanda neden benzer bir çerçeve benimsemedi?

Trieste Modelini Anlamak... Psikiyatrist Franco Basaglia önderliğinde 1970'li yıllarda geliştirilen Trieste modeli, geleneksel sığınma temelli sistemi reddederek, toplum merkezli desteği benimseyerek ruh sağlığı bakımında devrim yarattı. Basaglia'nın felsefesi insan hakları, onur ve ruhsal sıkıntı yaşayan insanların kurumlara kapatılmaması veya damgalanmaması, bunun yerine toplumları içinde tam ve özerk bir hayat yaşamaları için desteklenmesi gerektiği inancına dayanıyordu.

Trieste modelinin temel özellikleri şunlardır:

- Kapalı Psikiyatri Hastaneleri Yok: Geleneksel psikiyatri hastaneleri kaldırılarak, yerlerine 7/24 hizmet veren açık toplum ruh sağlığı merkezleri (CMHC "community mental health centres") kuruldu. 

- Toplum Entegrasyonu (Community Integration): Bakım, toplum merkezleri, işyerleri ve evler gibi klinik olmayan ortamlarda sağlanır, bu da damgalanmayı azaltır ve katılımı teşvik eder.

- Bütünsel Destek (Holistic Support): Model yalnızca tıbbi tedaviye değil, aynı zamanda barınma, istihdam, beslenme, sosyal bağlantılar ve kişisel isteklere de odaklanır. Önemlisi, zihinsel sağlıkta beslenmenin rolü —genellikle göz ardı edilen bir yön— bu bütünsel yaklaşımın ayrılmaz bir parçasıdır. Ortaya çıkan araştırmalar, diyetin ruh halini, bilişsel işlevi ve genel zihinsel refahı nasıl etkilediğini vurgulamaktadır, ancak bu birçok kişinin bilgisiz olduğu bir alan olmaya devam etmektedir.

- İşbirlikçi (ortak) Bakım (Collaborative Care): Hizmet kullanıcıları, diyalog ve ortak üretime güçlü bir vurgu yapılarak bakım planlarında aktif katılımcılardır. Trieste'nin yaklaşımı küresel olarak övüldü ve birçok ülkede ruh sağlığı reformlarını etkiledi. Başarısı, düşük zorunlu tedavi oranları, azalan hastane yatışları ve yüksek düzeyde kullanıcı memnuniyeti ve toplum entegrasyonuyla kanıtlanmıştır.

İrlanda Bağlamı: Nerede Duruyoruz?

İrlanda'nın ruh sağlığı politikası manzarası, Değişim İçin Bir Vizyon "A Vision for Change" (2006) ve daha yakın zamanda Vizyonu Paylaşmak "Sharing the Vision" (2020) ile iyileşme odaklı, toplum temelli bir sistem için hedeflerin ana hatlarını çizerek on yıllar boyunca evrim geçirdi. Yine de, politika ve uygulama arasında önemli bir boşluk devam ediyor. Kurumsallaşmanın kaldırılması yönündeki taahhütlere rağmen İrlanda hâlâ büyük ölçüde yatılı bakıma bağımlıdır ve birçok kişi çoğunlukla yetersiz kaynaklara sahip ve eski tesislerde uzun süreli hastane yatışları yaşamaktadır. 

Ek olarak, önemli bölgesel farklılıklar mevcuttur. Toplum ruh sağlığı hizmetlerine erişim, konuma bağlı olarak değişmektedir ve Donegal dahil kırsal alanlar belirgin hizmet eksiklikleriyle karşı karşıyadır. Psikolojik terapiler için bekleme listeleri genellikle aylarca sürebilir ve kriz hizmetleri, özellikle kent merkezlerinin dışında, tutarsız veya erişilemez olabilir.

Kritik olarak, iyileşme odaklı dil İrlanda politika belgelerine nüfuz etmiş olsa da, hizmet kullanıcılarının yaşanmış deneyimleri sıklıkla bütünsel, kişi merkezli bakım yerine biyomedikal müdahalelere sürekli vurgu yapıldığını göstermektedir. Sonuç? Sıkıntı içindeki bireyler genellikle semptomları ele alan ancak barınma, anlamlı meslek, beslenme ve sosyal bağlantı gibi zihinsel refahın daha geniş belirleyicilerini ihmal eden parçalanmış hizmetlerle karşılaşırlar.

Trieste Neden Olmasın? Engeller ve Yanlış Anlamalar..

Trieste modelinin kanıtlanmış başarısı göz önüne alındığında, şu soru ortaya çıkıyor: İrlanda neden benzer bir yaklaşımı benimsemedi? Bu dirence birkaç faktör katkıda bulunabilir:

1. Kurumsal Eylemsizlik.. Sağlık sistemleri karmaşıktır ve büyük ölçekli reformlar sıklıkla bürokratik dirençle karşılaşır. Yerleşik kurumlar ve profesyonel hiyerarşiler, özellikle yerleşik güç dinamiklerine meydan okuduklarında, kökten farklı modelleri benimsemekte yavaş davranabilirler.

2. Tıbbileştirme ve Riskten Kaçınma.. İrlanda ruh sağlığı hizmetleri, tanı ve ilaca öncelik veren bir tıbbi modelden büyük ölçüde etkilenmeye devam ediyor. Ruh sağlığının sosyal belirleyicilerini vurgulayan Trieste tarzı bir yaklaşım, bazı klinisyenlerin ve politika yapıcıların rahatsız edici veya riskli bulabileceği bir paradigma değişimini gerektiriyor.

3. Kaynak Tahsisi ve Finansman Öncelikleri.. Trieste modeli uzun vadede maliyet açısından etkili olsa da, toplum altyapısına, personel eğitimine ve devam eden destek hizmetlerine önceden yatırım yapılmasını gerektirir. İrlanda'da finansman genellikle kriz müdahalesine ve akut bakıma yönlendirilir ve bu da önleyici ve toplum temelli hizmetlerin yetersiz finansmanına neden olur.

4. Kamu Algısı ve Damgalama.. Ruh sağlığı farkındalığındaki ilerlemeye rağmen, damgalama devam ediyor. Toplum temelli bakıma yönelik kamu ve siyasi destek, özellikle kriz yönetimine yönelik zorlayıcı olmayan yaklaşımlar konusunda güvenlik ve etkililik hakkındaki yanlış anlamalar nedeniyle zayıflatılabilir.

5. Yasama ve Politika Çerçeveleri.. Trieste'nin başarısı, psikiyatri hastanelerini kaldıran 180 sayılı Kanunla örneklendirilen, İtalya'nın ruh sağlığı bakımında insan haklarına yönelik güçlü yasal bağlılığıyla desteklenmektedir. İrlanda'nın Ruh Sağlığı Yasası (2001) gözden geçirilmiş olsa da, hakları tam olarak güvence altına almada hala yetersiz kalmaktadır.

Olasılıkları Yeniden Tasarlamak: İrlanda Trieste Modelini Nasıl Uyarlayabilir...

İrlanda'da Trieste tarzı bir yaklaşım benimsemek sistemsel reform gerektirir, ancak imkansız olmaktan uzaktır. İrlanda'nın dikkate alabileceği pratik adımlar şunlardır:

1. Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri.. Ruh sağlığı, barınma, istihdam, beslenme ve sosyal bağlantılar için entegre destek sağlayan 7/24 toplum temelli merkezler kurun. Bu merkezler, bireylerin saygı ve değer gördüklerini hissettikleri klinik olmayan, misafirperver mekanlar olmalıdır.

2. Ortak Üretilen Hizmetler.. Hizmet kullanıcıları ve akran destek çalışanları, hizmet tasarımı ve sunumunun merkezinde olmalıdır. Yaşadıkları deneyim, neyin işe yaradığı ve neyin yaramadığı konusunda paha biçilmez içgörüler sağlar.

3. Bütünsel Desteklere Yatırım.. Ruh sağlığı sadece ilaç veya terapi ile ilgili değildir; yaşanacak bir yer, bir amaç ve bağlantı kurulacak insanlar ile ilgilidir. Beslenme, ruhsal refahta önemli bir rol oynar, ancak hizmet sunumunda sıklıkla ihmal edilir. Finansman, destekli konut, mesleki programlar, beslenme eğitimi ve toplum katılımı girişimlerine öncelik vermelidir.

4. Yasama Reformu ve İnsan Hakları Çerçeveleri.. İrlanda'nın ruh sağlığı yasalarını uluslararası insan hakları standartlarıyla, özellikle de BM Engelli Hakları Sözleşmesi (CRPD "Convention on the Rights of Persons with Disabilities") ile uyumlu hale getirmek hayati önem taşımaktadır. Hak temelli mevzuat, kültürel değişimi ve hesap verebilirliği teşvik edebilir.

5. Eğitim ve Kültürel Değişim.. Sağlık çalışanlarının zorlayıcı olmayan kriz yönetimi, travmaya duyarlı bakım ve toplum odaklı uygulamalar konusunda eğitime ihtiyacı vardır. Aynı şekilde, beslenme ve ruh sağlığı arasındaki bağlantıya ilişkin eğitim ruh sağlığı hizmetlerine entegre edilmelidir. Ruh sağlığı hizmetlerinin kültürünü değiştirmek, hükümetten ön saflardaki personele kadar her düzeyde liderlik gerektirir.

Bir Eylem Çağrısı.. Ruh sağlığı sadece tıbbi bir konu değildir; kolektif sorumluluk gerektiren toplumsal bir kaygıdır. İrlanda, ruh sağlığı hizmetlerini yeniden tasarlama, kriz odaklı, tıbbileştirilmiş bakımın ötesine geçerek, iyileşmeyi ve katılımı gerçekten destekleyen şefkatli, toplum temelli bir modele geçme fırsatına sahiptir. Trieste modeli, onur, saygı ve insanlığa dayanan bir yol haritası sunar.

Peki İrlanda neden olmasın? Soru sadece retorik değil. Politika yapıcılar, hizmet sağlayıcılar ve topluluklar için anlamlı değişimi engelleyen sistemsel engellerle yüzleşmek bir meydan okumadır. Ruh sağlığı bakımı semptomları izole bir şekilde yönetmekle ilgili olmamalıdır; insanların topluluklarına bağlı, damgalama ve ayrımcılıktan uzak anlamlı hayatlar yaşamalarını desteklemekle ilgili olmalıdır. Bu, beslenmenin sıklıkla göz ardı edilen rolü de dahil olmak üzere refahın tüm yönlerini kabul etmek ve ele almak anlamına gelir. Kademeli değişim zamanı geçti. İrlanda, bakımın merkezine sadece tanıları değil, insanları da koyan yeni bir paradigmayı benimsemek için yeterince cesur olmalı.

------

Yazar: Mad In Ireland (Mad in Ireland'ın misyonu, İrlanda'da ruh sağlığı alanında teori ve pratiği temelden yeniden düşünmek ve olumlu değişimi teşvik etmek için bir katalizör görevi görmektir. Mevcut tanıya dayalı bakım paradigmasının kapsamlı bir şekilde başarısız olduğuna ve geleceğin, sosyal ve ilişkisel çatışmaların, suistimallerin, olumsuzlukların ve adaletsizliklerin nedensel rolünü açıkça kabul eden tıbbi olmayan alternatiflerde yattığına inanıyoruz.)

Referans: Rethinking Mental Health in Ireland: Why Not a Trieste-Style Approach?

By Mad In Ireland, March 25, 2025, ET:28.03.2025

NOT : Yabancı sitelerden alınan haber, makale gibi yabancı dillerin Türkçe çevirilerinde hatalar olabilir. Gerçek çevirileri öğrenmek için kaynaklarına gidip okuyabilirsiniz..

✔Türkiye'de Deli Author by Ertuğrul Yıldırım 🙂💓